Тіпті кішкентай балалардың өзі суық түскенде көптеген құстардың жылы жаққа ұшатындығын біледі. Алайда, көпшілігі күзде құстар неліктен оңтүстікке ұшады деген сұраққа нақты жауап бере алмайды. Жыл құстары қыс мерзімінде өмір сүруді қамтамасыз ету үшін қыстың ішінде емес, алдын – ала, яғни күзде ұшуға дайындалуы керек. Шынымен де олар іс жүзінде күзде қоныс аударады. Себебі қыста ағаштардың жапырақтары түседі, кейбір жануарлар ұйқыға кетеді, өзендер мен көлдерде су қатады, барлық жәндіктер мен құрттар жердегі немесе ағаш қуыстарына тығылады, өсімдіктердің тұқымдары мен жемістері, бақалар мен тышқандар жоғалады. Құстардың тамақ іздеуіне де уақыт аз, өйткені күн қысқарады, ал түн ұзарады. Осының бәрі құстардың қоректенуін қиындатады, өйткені қыста көптеген қолайлы тағамның түрлері мен басқа да диеталық элементтерін табу мүмкін емес. Осылайша, қыста аш қалмас үшін құстар оңтүстікке бет алады және бұл құбылысты құстардың өзін-өзі сақтау инстинкті деп атауға болады. Құстардың негізгі бөлігі ұя салған аумағын тамыздың аяғында – қыркүйектің басында қалдырады, бірақ кейбір түрлері қазан айына дейін кешігеді. Қоныс аударатын құстарға: қарлығаштар, сұр қарлығаштар, көкектер, қаздар, үйректер, аққулар, сарыторғайлар, құтандар, қараторғайлар, тырналар, құзғын қарғалар, шұбаршымшықтар, бозторғайлар, сайрақтар, таңшымшықтар, бұлбұлдар және басқалар жатады. Мысалы, егер біздің қаламыздағы құстарға назар аударсаңыз, әлі де жабайы үйректер мен құзғын қарғаларды кездестіруге болады.
Бүгін біздің мақаламыздың негізгі кейіпкері – ақбас тырна. Бұл құс қорғауға жататын құстардың түріне жатады және Қызыл кітапта белгіленген. Табиғи ортада бұл құс сирек кездеседі. Бұған себеп браконьерлерден бұрын адамдардың шаруашылық белсенділігі. Ақбас тырналар тыныш, ашық дала кеңістігінде өмір сүруге бейімделген. Адамдар кеңістіктерді игеріп, құстарды табиғи жерлерден қудалай бастады. Қыста ақбас тырналар Үндістан мен Солтүстік-Шығыс Африканы мекендейді. Бұл құстар адамдарға тез үйренеді және хайуанаттар бағына оңай бейімделіп, сәтті көбейе алады. Жазда қоршалған қаумалдарда, ал қыста жылы павильондарға көшеді. Біз ақбас тырнаның тамақтануына ерекше көңіл бөлеміз, олар бұршақ пен дәнді дақылдарды, жемістер мен көкөністерді сүйсініп жейді. Еркегі ұрғашысына қарағанда үлкенірек. Жұптарын құра отырып, өмір бойы өз жұбымен бірге болады, біртектес өмір салтын ұстанады. Ақбас тырналардың адалдығы туралы аңыздар бар, онда олар құстардың қауырсындарымен әшекейленген адамдар сияқты сипатталған.
Бажакова Диана Токтагановна,
облыстық балалар биологиялық
орталығының қосымша білім беру педагогы
